Elvira Araslının «İnsan və onun vaxtı (atam haqqında xatirələr)» kitabı Məktəblər Elmlər Akademiyasının ilk işləri, dərslərin Baş Geologiya müdiri-SSRİ-nin baş geoloqu, Stalinin müşaviri olmuş təşkilatçı və tədqiqatçı alim Əli Əmiraslanova (22.12.1900-16.10.1962) həsr olunub. Əli Əmiraslanov Qubadlının ucqar dağ kəndi Balahəsənlidə doğulmuşdu. Anası onu dünyaya gətirəndə həyatdan köçmüşdü. 11 yaşı olanda atası tatar polkunun vəziyyəti Birinci Dünya müharibəsində Avstriyada ön cəbhədə olmuş, döyüşdə igidliyinə görə Rusiya çarının yüksək döyüş ordenləri almışdı. Ər kişi qeyrətli nənəsinin himayəsində, uca dağlar, sıldırım qayalar, bol meyvəli meşələr, gur çaylar, gözyaşı kimi bumbuz bulaqlar qoynunda böyüyən Əlinin uşaq qəlbinə nankor ermənilər çalın-çarpaz dağ çəkir, silinməz yara vurur.
Erməni quldur qrupları Türkiyə, Naxçıvan, İrəvandan sonra Zəngəzuru da qana bulayır, onların da kəndini, evlərini görünməmiş vəhşiliklə məhv edir, uşaqlıqdan həm ata, həm ana əvəzi olan nənəsini bütün qohum-əqrəbaları ilə birlikdə diri-diri yandırırlar. Əli Şamaxı şəhər idarəsində tam vəzifə tutan dayısı Yusif ağanın yanına yola düşür, burada əsl doğmalıqla qarşılanır, təhsil alır, bu ailənin bərabərhüquqlu bir hüquqa çevrilir. Türkiyə və Qafqazın tarixi onlarla tanınmış dövlət, xadim bəxş edən, Zəngəzurun ən nüfuzlu, əsilli-köklü bəy nəslinin-Sultanovların qurğuları Yusif ağa Rus-yapon müharibəsində igidliyi ilə ad-san qazanmış, rus dövlətinin ordenlərinə layiq görülmüş ziyalı idi. Əmiraslanovlar da daxil olmaqla, bir çox tanınmış ali və ziyalılar kimi Yusif ağanın himayəsi ilə yaşayıb oxumuş özlərinə həyatda mövqe tutub xalqa, vətənə layiq görülmüşlər. Yusif ağanın sevimli nəvəsi, həyatdan vaxtsız getmiş məşhur şərqşünas alim nəcib insan Aida xanım İmanquluyeva ilə kitab müəllifinin əziz qohum kimi mərhəm ədəbiyyatı haqqında duyğulu sətirlər çox təsirlidir.
Ermənilərin törətdiyi daha bir qanlı qırğın bu dəfə Əlinin sığındığı Şamaxıda təkrar olunur. Kitabda bu faciələrə, erməni vəhşiliyinə, yalnız regionun deyil, bütün dünyanın baş ağrısına səbəb olan “erməni problemləri”nə dair konkret hadisələr, elmi faktlar, yazılı tarixi faktlar aşkar edilmişdir. Ancaq bu soyqırımı Azərbaycan xalqına qarşı işlənmiş və təmirlərlə bütün XX əsr boyu və bu gün də davam etməkdədir».
Əli yaşının az olmasına baxmayaraq əldə silah kin və nifrətlə daşnaklarına qarşı döyüşlərdə iştirak edir, bir şəkildə də ac qalmamaq üçün qızıl orduya yazılır. Rus dilini yaxşı bilməsi, ağlı, fərasəti, iradəsi onu Moskvaya -uşaqlıqdan təbiətdən doğma olan Mədən İnstitutunu bitirib çıxarır, ali məktəb elmi-tədqiqat institutunda elmi işçilərdən olan müəssisələr Baş Geologiya işçilərinin rəhbərləri, Əlvan Metallurgiya işçilərinin rəhbərləri, kollegiya işçilərinin rəhbərləri, Stalinin geosiyasi problemlərinin həlli, Stalinin geosiyasi problemlərinin həlli, Stalinin geosiyasi problemlərinin həlli, geosiyasi problemlərin həlli, elmi işçilər. işçilər. çıxarır. 10-dan çox dünyanın 10-dan 10-na qədər ölkəsinin materiallarının kəşfi, tədqiqi, işlənməsində misilsiz xidmətlər göstərir. Vətənini sevən, ailəsinə bağlı nəcib insan olan Ə.Əmiraslanov sovet geologiyasına əvəzsiz töhfələr verir, keçmiş sovetlər ittifaqından kənarda da xalqımızı, onun intellektual səviyyəsini ləyaqətlə təmsil edir. Ə.Əmiraslanovun Stalin, Beriya, MCBağırov, sovet elminin başında bir çox alimlərlə münasibətləri əks etdirən sətirlər duran mənalıdır. MCBağırov onu bir neçə dəfə bağlı Azərbaycan Sovetinin sədrliyinə, Elmlər Akademiyasının prezidentliyinə israrla dəvət etsə də, o bütün ruhu ilə olduğu elmi fəaliyyəti, geoloq-mühəndisliyini üstün tutmuş, Azərbaycan elmini Moskvada və xaricdə təmsil etmişdir. İttifaq əhəmiyyətli çoxlu qurumda tam ranqlı vəzifə daşıyan, bir sıra beynəlxalq konqres, qurultayların əsas təşkilatçıları və məruzəçilərindən alimin genişmiqyaslı biliyi, elmi və əməli araşdırmaların nəticələrinin kitabın xüsusi bölməsində əks etdirildi. Ə.Əmiraslanov cəmi 62 il yaşamış, Moskvada «Novodevicye» qəbristanlığında dəfn edilmiş, sonra onlarla sanballı elmi əsər, layiqli yetirmələr, xalqımızın adını ucaldan ləyaqətli övladlar qoyub getmişdir.
Əli Əmiraslanovun böyük türk şairi Nazim Hikmət, onun azərbaycanlı tədqiqatçısı Əkbər Babayev, bir çox alimlərlə dostluq, akademik Həmid Araslının ailəsi ilə qohumluq münasibətlərinə həsr olunmuş səhifələr nəşr olunub.
Ə.Əmiraslanov əsl azərbaycanlı idi. Kitabda bu barədə yaddaqalan ştrixlər vardır. O, vasitələrin anlaya bilz halda heç vaxt içki qəbul etmədi, donuz əti yeməzdi. Uşaqlara daim azərbaycanlıları xatırladar, doğulduğu yer-yurd, qohum-əqrəbalar haqqında danışarmış. Dövrün, zamanın gətirdiyi ürək ağrıları bu fədakar insanı çox tez yaxalamış, son qızında ətrafına toplaşanlara-onların arasında 2-dən heç biri olmasa da, hamısı rus olsa da, maraqlara rəğmən son sözlərini Azərbaycan dilində söyləmiş, bir neçə dəfə «əlvida» deyərək gözlərini əbədi yummuşdur.
Əli Əmiraslanovun mənalı ömür yolu, həyatı XX əsrin mühüm tarixi hadisələri fonunda (Böyük Vətən müharibəsinin, Stalin repressiyalarının insanlara gətirdiyi fəlakətlər, QULAQ-ın sağalmaz bunlar fiziki-mənəvi əzabları, Stalinin dəfn günündəki basırıqda da yaranmış insanı ölümlə nəticələnən zərərli hadisələrdir. maraqla qarşılanacaq, oxucuda tamaşa təəssürat yaradıb.
Təəssüf ki, bugünkü nəsil tariximizin yaxın dövrlərində yaşamış bir sıra dəyərli insanlar, onların fədakar fəaliyyəti haqqında məlumatsızdırlar. Kitabda bu nəslin xüsusiyyətləri Mehbalı Əmiraslanovun da portret çizgiləri xüsusi məhəbbət və canlı boyalarla təsvir edilmişdir. O, tanınmış metallurq, inşaatçı, gözəl təşkilatçı, sədaqətli dost, böyük istedada və tükənməz enerjiyə malik bir adam olub. O da Moskvada Mədəni bitirdikdən sonra Leninqradda çalışmış, sonra əldə etmək üçün çox qiymətli olduğu bir ölkəyə qayıdıb bir sıra məsul vəzifələrdə işlənmişdir. 1939-cu ildə Toxuculuq Sənayesi xalq komissarı təyin edilmiş, müharibənin əvvəlində Azərbaycan KP MK-nın tikinti üzrə katibi seçilmişdir. Böyük Vətən müharibəsində süvari korpusunun komissarı və atıcı diviziyanın siyasi olaraq dəyişdirilməsi kimi iştirak etmiş, müharibə bitdikdən sonra onun “Zaqafqaziya-sənayetikinti” trestinin yaradılmasında böyük əməyi olmuşdur. Faşist Almaniyasının təslimindən sonra o, məhsulu respublika üçün böyük zərər kəsb edən Qaradağ Sement Zavodu da daxil olmaqla, Azərbaycan müəssisəsi üçün qənimət avadanlıqlarının gətirilməsi işini həyata keçirmək məqsədi ilə bacardı. Sumqayıt-prokat zavodunun qurucusu və ilk direktor vəzifələrindən Azərbaycan SSR Soveti sədrinin birinci müavini, yenidən mərkəzi Komitə katibi, büro Əli vəzifə, texniki və Azərbaycan SSR Sovetinin deputatı kimi davamlı ömür yolu, yüksək əmək sərfəli işlər görmüş, prinsipial, yüksək təşkilatçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan dövlət və ictimai xadim kimi tanınmışdır. Mehbalı Əmiraslanovun portretinə güzgü tutan, yaşlı adamların indi də yaddaşında olan bir hadisə kitabda da yerini almışdır. Mir Bağırovun məhkəməsində yalnız M.Əmiraslanov onun fəaliyyətinin ancaq yaxşı vəziyyətdən danışmış, üzünə durma olmuşdur. O, neçə-neçə dəyərli insanı Stalin repressiyasının cəngindən xilas edilmişdir. Kitabda bu iki şəxsiyyətin bənzərsiz qardaşlıq məhəbbəti təsirli detallarla əks olunub. «Atam rəhmətə gedəndə Mişa əmimin bu ağır itkidən necə sarsıldığını, bir andaca qocaldığını öz gözlərimlə gördüm».
Keçmiş dövrü, Rusiya və Azərbaycan yazıçıları ittifaqlarının, Beynəlxalq Rəssamlar İttifaqının dövlət qurumları, ingilis, ingilis, fransız, italyan, rus, alman, ispan, çex, Azərbaycan dillərində çapdan çıxmış povest, hekayə, publisistik məqalələrdən ibarət kitabların müəllifi Elvira Araslı nəşrlərin «İnsan və onun yaşadıqları zaman» (rus dilində ) Əmiraslanovun həmyerlilərinin layihələri ilə tərcümə edilərək «APOSTROF» Çap Evində yüksək poliqrafik tərtibatla ana dilimizdə nəşr edilmişdir. Nəşri rus dilindən tərcümə edən Tehran Vəliyev, redaktor Hacı Nərimanoğludur.
Elvira xanım 30 ildir ki, həyat yoldaşının (ədəbiyyatşünaslıq elmimizin patriarxı Həmid Araslının oğlu Elman Araslı ) diplomatik fəaliyyəti ilə bağlı az qala bütün şərqdə yaşayıb. Artıq atasından da yaşca böyük olan, ömrünün ən müdrik çağlarını yaşayan Elvira xanımın 2003-cü ildə “Səudiyyə ərəb diplomatının həyat yoldaşının populyar kitabları ilə” rus, ərəb və ingilis dillərində nəşr edilmiş, qazanılmışdır. Əsərləri Azərbaycan, Rusiya və müstəqil krallığında televiziya filmləri çəkilib. Əl işləri bir sıra olaraq nümayiş etdirilib.
Haqqında bəhs edilən kitabın son sətirləri müəllifin və mənsub olduğu nəslin vətəninə bağlılığını duymaqib. «Əminəm ki, gün gələcək atasının bütün ömrü boyu xiffətini çəkdiyi doğma qəsbkarlardan azad və onun qızları, nəvələri, nəticələri əclarımızın uyuduğu o torpağın görüşünə gələcək. Ata, sən də, sənin doğma Vətənin də az qəlbimizdəsən».
Hacı NƏRİMANOĞLU,
«Azərbaycan» qəzeti, 25 aprel 2008-ci il